بازخوانی مطالبات رهبر انقلاب| نقش ویژه و بنیادین «علم» در تحقق "جهش تولید"

رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت‌الله خامنه ای در سخنرانی تلویزیونی به مناسبت ولادت حضرت امام زمان (عج) در ۲۱ فروردین ۱۳۹۹ مجدداً بر یکی از مطالبات خویش از جوانان نخبه و دانشگاهی تأکید کرده و فرمودند:
«یک توصیه هم به مسئولین عرض می‌کنیم -هم مسئولین و هم فعّالان جوان در عرصه‌ی علم و فنّاوری- که دو چیز فراموش نشود: یکی مسئله‌ی جهش تولید است که این حیاتی است برای کشور و ما بایستی به هر قیمتی که هست، مسئله‌ی تولید را دنبال کنیم و به معنای واقعی کلمه جهش برای تولید به وجود بیاوریم؛ یکی هم مسئله‌ی ساخت‌وساز و کار آزمایشگاهی و تولید نیاز‌های فراوانی است که جوان‌ها در بخش‌های آزمایشگاهی این را ان‌شاءالله دنبال می کنند.»
مطابق این فراز می توان گفت که رهبر انقلاب به کار علمی جوانان در عرصه تولید و در مسیر جهش تولید امید دارند و البته این مقوله ای است که معظم له سال‌های متمادی است بر آن تأکید ورزیده‌اند.

اقتدارزا و افتخارآفرین بودنِ علم
رهبر انقلاب بار‌ها و بار‌ها روایت مشهور «العلم سلطان» را بازگو و مکرراً بر اقتدارزا و افتخارآفرین بودنِ علم تأکید نموده اند به‌گونه‌ای که می توان گفت این روایت و حقیقت شاه‌بیت سخنان رهبری در حوزه علم و فناوری است.
به‌عنوان نمونه ایشان در سخنرانی نوروزی در حرم مطهر رضوی در ۱ فروردین ۱۳۹۰ فرمودند:
«من یک وقتی این روایت را که از معصوم (علیه‌السّلام) است، عرض کردم، که فرمود: «العلم سلطان»؛ یعنی علم و دانش برای یک ملت و برای یک فرد مایه‌ی اقتدار است. «من وجده صال و من لم یجده صیل علیه»؛ کسی که این قدرت را پیدا کند، دست برتر را دارد و آن کسی که نتواند قدرت علمی را به دست بیاورد، زیردست باقی می ماند و دیگران بر او دست برتر را خواهند داشت. علم و فناوری یک چنین خصوصیتی دارد.»

ضرورت پیوند علم با اقتصاد و تولید
رهبر انقلاب بار‌ها بر پیوند علم با صنعت و اقتصاد و همچنین تولید اصرار نموده اند، اما علی‌رغم پیشرفت علمی شگفت انگیز کشور در سال‌های اخیر، متأسفانه نتیجه این پیشرفت‌ها آن‌گونه که شایسته است به عرصه های اقتصادی و تولیدی ورود نکرده است که احتمالاً دلیل آن ضعف مدیریتی در عرصه اجرایی است.
رهبر انقلاب چرخه کامل علم و به‌عبارت‌دیگر چرخه علمی ایده تا مصرف را که ضامن تولید محصول باکیفیت و بادوام است را در سخنرانی های مختلف تشریح فرموده اند که متأسفانه محقق نشده است و به‌منزله حلقه مفقوده عرصه تولید در کشور به شمار می رود و موجب گردیده است تا تقویت و رونق لازم در این عرصه حاصل نگردد.

اهمیت چرخه کامل علمی (چرخه علمیِ ایده تا مصرف)
برای ورود علم به عرصه تولید باید چرخه علمیِ ایده تا مصرف طی گردد که رهبر انقلاب در سخنرانی های مختلف، ابعاد و مراحل این چرخه را تبیین فرموده اند.
از پدید آمدن یک ایده در ذهن نخبه تا بهره برداری عملی از آن، فعالیت‌ها و اقدامات متنوعی باید طی شود. رهبر انقلاب اسلامی در چند سال گذشته به ضرورت برنامه ریزی برای طی این مراحل اشاره کرده اند.
رهبر انقلاب در مورد ضرورت و اهمیت برقراری چرخه کامل علمی در کشور در دیدار نخبگان جوان فرمودند:
«در همه‌ی بخش‌ها یک چرخه‌ی به‌هم‌پیوسته‌ی مهمی از انواع دانش‌هایی که موردنیاز کشور است، باید وجود داشته باشد تا این‌ها هم‌افزایی کنند و به کمکِ هم بیایند. یک مجموعه‌ی کامل علمی در کشور بایستی به وجود بیاید؛ این هنوز نشده. این جزیره‌ها بایستی به‌طور کامل به هم متصل شوند، یک مجموعه‌ی واحد تشکیل شود؛ به هم کمک کنند، همدیگر را پیش ببرند، هم‌افزایی کنند، راه را برای جستجو و یافتن منطقه‌های تازه‌ی علمی در این آفرینش وسیع الهی باز کنند؛ سؤال مطرح کنند، به آن سؤال‌ها پاسخ داده شود؛ این‌ها همه‌اش لازم است.» ۱۳۸۹/۰۷/۱۴.

تولید دانش بنیان در افق ۱۴۰۴
ایشان در همین راستا بار‌ها از اقتصاد دانش بنیان و تولید دانش بنیان طرفداری نموده اند، ازجمله فرمودند:
«پیشرفت مادی کشور در درجه‌ی اول، متوقف بر دو عنصر است: یک عنصر، عنصر علم است؛ یک عنصر، عنصر تولید است.... باید به علم و تولید اهمیت بدهیم؛ باید در مراکز علم، در مراکز تحقیق، با شکل‌های نو و مدرن پیگیری شود.... باید تولید در کشور - بخصوص تولید دانش‌بنیان، متکی به دانش و مهارت‌های علمی و تجربی - پیش برود.» ۰۸/۰۲/۱۳۸۹
ایشان انتظارشان از تولید دانش بنیان را چنین اعلام نموده اند:
«برادران مسئول در دفتر ما یک محاسبه‌ای کردند؛ نظر آن‌ها این است که تا سال ۱۴۰۴ ما باید بتوانیم حداقل بیست درصد از درآمد کشور را از راه صنایع دانش‌بنیان و فعالیت‌های تجاری دانش‌بنیان تأمین کنیم.» ۱۴/۰۷/۱۳۸۹

مراحل چرخه کامل علمی 

در ادامه مراحل چرخه علمی کاملِ مورد انتظار رهبری را به ترتیب و به همراه رهنمود‌های معظم له ذکر می نماییم.

۱- ایده پردازی
«کار‌های بزرگ از ایده پردازی آغاز می شود. این ایده پردازی کاری نیست که در اتاق‌های دربسته و در خلأ انجام بگیرد. باید فکر‌های گوناگون، اندیشه‌های گوناگون با آن سروکار پیدا کنند، تماس پیدا کنند تا آنچه محصول کار هست، یک‌چیز عملی و منطقی از آب دربیاید.» ۲۵/۰۲/۱۳۸۶،

۲- تولید علم
«ما باید علم‌مان را بتوانیم به ثروت ملی تبدیل کنیم. این، تلاش لازم دارد، برنامه‌ریزی لازم دارد.... باید زنجیره ی علم و فناوری را تکمیل کنیم، ... تا یک خط تولید واقعی درست بشود و علم بتواند از همه‌ی جهات به اهداف خودش برسد.» ۱۲/۰۶/۱۳۸۶،

۳- تولید فناوری
«علم مجرد و به تنهایی هم کافی نیست؛ علم را باید وصل کنیم به فناوری.... علمی که به فناوری تولید نشود، فایده‌ای ندارد و نافع نیست. وظیفه‌ی دانشگاه‌ها سنگین است؛ وظیفه‌ی آموزش‌وپرورش سنگین است؛ وظیفه‌ی مراکز تحقیقاتی و مراکز پژوهشی سنگین است.» ۰۱/۰۱/۱۳۸۵،

۴- صنعتی سازی
«فناوری را باید وصل کنید به صنعت و صنعت را باید وصل کنیم به توسعه‌ی کشور. صنعتی که مایه‌ی توسعه و پیشرفت کشور نباشد، برای ما مفید نیست.» ۰۱/۰۱/۱۳۸۵،

۵- تجاری سازی
«تجاری کردن اگر در ذهنیت دستگاه‌های مسئول باشد، بایستی از آغاز - یعنی از وقتی که ما پروژه‌ی علمی و پروژه‌ی صنعتی را تعریف می کنیم - به فکر تجاری کردنش باشیم؛ نگذاریم بعد از آنکه کار تمام شد، به فکر بیفتیم که بازاریابی کنیم. از اول باید این مسئله در محاسبات بیاید؛ که البته این مربوط به دستگاه‌های مسئول کشور است که دنبال کنند.» ۱۴/۰۷/۱۳۸۹،

۶- تولید ثروت
«باید روزی برسد که بتوانیم از دانش خود نان بخوریم و این ملت بتواند از دانش خود ثروت تولید کند. آن وقت خودِ آن ثروت به پیشرفت دانش کمک خواهد کرد. یک هم‌افزایی پی در پی دارند: علم به ثروت کمک می کند، ثروت به علم کمک می کند؛ دائماً هم‌افزایی به وجود می‌آید. ما باید دنبال این روز باشیم.
البته جهت‌گیری‌ها، باید جهت‌گیری‌های درست و معنوی و الهی باشد.» ۰۵/۰۶/۱۳۸۷،

۷- بازخورد از بازار مصرف
«از پدید آمدن یک فکر در ذهن یک نخبه یا یک نابغه، تا تحویل آن به مرکز علمی و فعالیت علمی روی آن و تبدیل این فکر به یک علم یا به شاخه‌ای از یک علم، تا عبور از این مرحله و رفتن به میدان فناوری و به عرصه آمدن فناوران و نخبگان فناوری و صنعتی بر روی این یافته‌ی علمی، تا بعد به مسئله‌ی تجاری کردن - که به آن خواهم پرداخت - برسد؛ این هم باز یک چرخه ی دیگر است. پس علاوه بر اینکه یک چرخه ی علمی باید به وجود بیاید که علوم، همدیگر را تکمیل کنند، به هم کمک کنند، یک منظومه به وجود بیاید، چرخه و سلسله‌ی زنجیره‌وار دیگری از تولید اندیشه‌ی علمی و ایده‌ی علمی، تا تشکیل یک مجموعه‌ی ذهنىِ علمی، تا آمدن به میدان فناوری و صنعت، تا آمدن به بازار و تبدیل به محصول هم باید حتماً به وجود بیاید. البته این‌ها، هم همت شما را می طلبد، هم مدیریت دستگاه‌های مسئول را. همه باید تشریک مساعی کنند که این اتفاق در کشور بیفتد.» ۱۴/۰۷/۱۳۸۹

نمونه های موفق تولید دانش محور
البته علی‌رغم ضعف‌ها و همه گیر نشدنِ تولید دانش محور در کشور، ما نمونه های موفق و درخشان با پیشرفت‌های حیرت انگیز در عرصه تولید دانش محور نیز داریم که رهبری بار‌ها به آن‌ها اشاره نموده-اند. یک نمونه، پژوهشگاه صنعت نفت است که رهبر انقلاب در پایان سال ۹۰ از آن بازدید و در سخنرانی نوروزی در سال ۹۱ از آن تجلیل نموده و خصوصیات و پدیده‌های ممتاز آن را برشمردند که عبارت‌اند از:
۱) روحیه و فکرِ جهادیِ حاکم بر مجموعه
۲) فرصت دانستن تحریم‌ها توسط دانشمندان پژوهشگاه
۳) اعتمادبه‌نفس بالای دانشمندان جوان
۴- اداره سررشته امور توسط جوانان
۵) برقراری ارتباط بین صنعت و دانشگاه
نمونه بسیار درخشان و پرافتخار دیگر پژوهشکده رویان است که رهبر انقلاب بار‌ها از آن تقدیر نموده اند ازجمله در بازدید از پژوهشکده‌ی رویان فرموده اند:
«مؤسسه‌ی رویان، یک مؤسسه‌ی موفق و یک نمونه‌ی کامل و چشمگیر از آن چیزی بود و هست که انسان آرزویش را دارد.» ۲۵/۰۴/۱۳۸۶
معظم له در همین دیدار در مورد امتیازات کار پژوهشکده رویان فرمودند:
«اگر بخواهم این الگوی مطلوب را در یک جمله معرفی کنم، عبارت است از: ترکیب علم، ایمان، تلاش. هم علم را جدی گرفتند، هم ایمان و پایبندی و تقوا را؛ نه به صورت یک سربار، بلکه به شکل یک عنصر اصلی در بافت مجموعه و در بافت کار؛ و هم خستگی را فراموش کردند.» ۲۵/۰۴/۱۳۸۶
معظم له همچنین در دیدار جمعی از مسئولان و محققان پژوهشگاه رویان در ۸ بهمن ۱۳۸۸ انتخاب دقیق مسأله و استفاده از علم و دانش و تلاش در پرتو ایمان برای حل مسأله را رمز موفقیت این نهاد علمی دانستند.
همچنین معظم له در جمع مردم و کارکنان صنعت نفت عسلویه فرمودند:
«امروز ما آمدیم این منطقه را از نزدیک بازدید کردیم. این منطقه، یک منطقه‌ی اقتصادی است که متکی است به تولید و برای اقتصاد یک کشور، مهم‌ترین بخشی که می تواند یک شکوفایی پایدار را به وجود بیاورد، تولید است؛ بخصوص آن بخش اقتصاد تولیدی‌ای که متکی است به دانش، متکی است به علم؛ اینجا این‌جور است؛ هم اقتصادی است، هم تولیدی است، هم علمی است؛ دانش‌بنیان است.»
علاوه بر این‌ها رهبر انقلاب بار‌ها و بار‌ها از پیشرفت‌های خارق العاده و بی نظیر نظام در صنایع نظامی و در عرصه فعالیت‌های صلح آمیز هسته ای تمجید نموده اند.

پیشرفت‌های علمیِ درخشان و شگفت انگیز
نظام جمهوری اسلامی ایران در سال‌های ا خیر پیشرفت‌های علمیِ بسیار درخشان و شگفت انگیز و بی نظیری داشته است که یکی از مهم‌ترین دلایل تحقق آن نیز راهنمایی‌ها، تعامل‌ها، حمایت‌های مقام معظم رهبری است.
برخی دستاورد‌های چهل‌ساله انقلاب اسلامی در حوزه علم و نخبگان عبارت‌اند از:

- پیش از انقلاب، ایران هیچ دانشمند برتر جهانی نداشته است، اما در ۱۳۹۵ (۲۰۱۶) طبق اعلام پایگاه معتبر بین‎المللی وب آو ساینس، ایران دارای ۲۰۸ دانشمند برتر است که در میان یک درصد دانشمندان برتر دنیا قرار دارند.
- تاکنون بیش از ۱۲ هزار نخبه و استعداد برتر تحت پوشش و حمایت بنیاد ملی نخبگان قرارگرفته‌اند.
- سریع‌ترین نرخ رشد علمی جهان مربوط به ایران است که ۱۱ برابرِ نرخ رشد میانگین جهانی است.
- تعداد دانشگاه های برتر ایران در دنیا بر اساس نظام رتبه‌بندی تایمز از صفر دانشگاه در قبل انقلاب به ۱۸ دانشگاه در سال ۲۰۱۸ رشد داشته است.
- تا پیش از انقلاب ایران در هیچ المپیاد علمی شرکت نکرده است و بعد از انقلاب نیز از سال ۱۳۶۶ (۱۹۸۷) با ورود ایران به المپیاد‌های علمی تا سال ۱۳۹۶ (۲۰۱۷) ۶۶۹ مدال کسب شده که با این تعداد مدال ایران جزء ده کشور اول دنیا در المپیاد‌های علمی محسوب می‌شود.
- تولید علم در حوزه علوم پزشکی به ۷۵ برابر زمان طاغوت رسیده است.
- طبق گزارش انجمن جهانی اقتصاد، ایران از نظر فارغ التحصیلان STEM شامل چهار حوزه «علوم دانشی، فناوری، مهندسی، ریاضی» در جایگاه پنجم جهان قرار دارد.
- ایران سومین کشور در تربیت مهندس، هشتمین کشور در پرتاب ماهواره، پنجمین کشور در نانو در سال ۲۰۱۶، چهاردهمین کشور در علوم و فیزیکی هسته‌ای در سال ۲۰۱۶ است.
- ایران یازدهمین کشور در مهندسی هوافضا برحسب شاخص تولید مقالات در اسکوپوس در ۲۰۱۵ است.
- ایران رتبه دوم در زمینه پیشرفته‌ترین کشور‌ها در حوزه سلول‌های بنیادین را دارا می‌باشد.
- شرکت های دانش‌بنیان از صفر شرکت در قبل از انقلاب به ۱۱۵۰ شرکت در سال ۱۳۹۵ رشد داشته است.
- تعداد مراکز رشد علم و فن آوری کشور از صفر مرکز در قبل انقلاب به ۱۵۴ مرکز در سال ۱۳۹۳ افزایش یافته است.
- تعداد پارک های علم و فناوری کشور از صفر پارک در قبل از انقلاب به ۳۶ پارک در سال ۱۳۹۳ افزایش داشته است.
- تعداد شرکت های مستقر در پارک ها و مراکز رشد علم و فن آوری از ۶۷۶ شرکت در سال ۱۳۸۴ به ۳۶۵۰ شرکت در سال ۱۳۹۷ رسیده است که رشد ۴/۵ برابری را نشان می دهد.

نقش رهبری در جهش علمی
پیش از انقلاب نهاد متولی نخبگان نداشتیم، اما پس از انقلاب خصوصاً طی دو دهه اخیر شخص رهبری معظم انقلاب با اقداماتی مانند تأسیس نهاد‌های متولی شناسایی و حمایت نخبگان و ایجاد ساختار‌ها و تشکیلات علمی و نخبگانی نقش مهمی در گفتمان سازی و جریان سازی فضای علمی کشور ایفا نمودند.
برگزاری سالانه بیش از ۱۰ دیدار عمومی با نخبگان علمی و نشست هفتگی مداوم با نخبگان علمی نشان از اهتمام رهبری به پیشرفت علمی دارد.
مطابق آنچه ذکر گردید پیشرفت علمی کشور با پشتیبانی های همه جانبه مقام عظمای ولایت تاکنون بی نظیر و جهشی بوده است، اما متأسفانه به دلایلی که احتمالاً ضعف مدیریتی ازجمله مهم‌ترین آن‌هاست، تاکنون پیوند علم با اقتصاد و تولید آن‌گونه که شایسته است برقرار نگردیده است و ما شاهد نابسامانی‌هایی در عرصه تولید هستیم که احتمالاً همین امر موجب تأکیدات ویژه رهبر انقلاب در سال‌های اخیر بر تقویت تولید، حمایت از کالای ایرانی و امسال نیز «جهش تولید» گردیده است. انشاء الله امسال مسئولان همت کنند و در مسیر تحقق چرخه کامل علم، چرخه علمی ایده تا مصرف، تقویت ویژه اقتصاد دانش بنیان و تولید جهشیِ دانش محور گام‌های بلندتری بردارند.